عروضی سمرقندی.
[ ع َ ی ِ س َ م َ ق َ ]
(اِخ)

ابوالحسن نظام الدین یا نجم الدین احمد بن عمر بن علی سمرقندی، معروف به نظامی عروضی. از شعرا و نویسندگان قرن ششم هجری قمری، و مصنّف کتاب چهارمقاله است. از شرح حال و تاریخ تولد و وفات او اطلاع صحیحی در دست نیست. گویا در اواخر قرن پنجم در سمرقند ولادت یافته و مدتی از جوانی خود را در مولد خویش سمرقند به کسب علوم مشغول بوده، سپس بین سالهای ٥٠٤ و٥٠٦ ه.ق. به خراسان رفته است، زیرا در سال ٥٠٤ ه.ق. در سمرقند از دهقان ابورجا اطلاعاتی دربارۀ رودکی کسب کرده و در سال ٥٠٦ ه.ق. در بلخ به خدمت عمر خیام رسیده و در سال ٥١٠ ه.ق. در طروق طوس خدمت معزّی را دریافته و شعر خود بر او عرضه داشته است، و در همین اوان گویا به خدمت آل شنسب اختصاص یافته و بعد از این تاریخ گاه بخراسان نیز سفر کرده است، از جمله در سال ٥٣٠ ه.ق. مجدداً به نیشابور رفته و قبر عمر خیام را زیارت کرده است. و به سال ٥٤٧ که مابین سلطان سنجر سلجوقی و سلطان علاءالدین غوری در صحرای اوبه در حدود هرات محاربه واقع شده نظامی نیز در لشکر غوریان حضور داشته و پس از شکست غوریه مدتی طویل در هرات مخفی گشته است.
اثر مشهور او کتاب مجمع النوادر، مشهور به چهارمقاله است که اطلاع وی را در باب دبیری (انشاء)، شاعری، نجوم و طب که موضوع کتاب و مقالات چهارگانۀ آن است، نشان میدهد. عروضی خود نیز شاعر بود، از جمله این چند بیت از اوست:

در جهان سه نظامییم ای شاه
که جهانی ز ما به افغانند
من به ورساد پیش تخت شهم
وآن دو در مرو پیش سلطانند
بحقیقت که در سخن امروز
هر یکی مفخر خراسانند
گرچه همچون روان سخن گویند
ورچه همچون خرد سخن دانند
من شرابم که شان چو دریابم
هر دو از کار خود فرومانند

برای اطلاع بیشتر از شرح حال نظامی عروضی و اثر او، رجوع به کتاب چهارمقاله به کوشش محمد معین و نیز به تاریخ ادبیات در ایران از ذبیح الله صفا شود.